Jan Kowalczyk „Kieł” (1912 –2001)
Elżbieta Kowalczyk „Barbara Szymanowska” (1924-1944)
Z pięciorga dzieci Franciszka i Reginy Kowalczyków tylko najstarszy Jan i najmłodsza Elżbieta działali w podziemiu i walczyli w Powstaniu.
Franciszek imał się różnych zajęć. W metryce urodzenia Jana występuje jako pomocnik w sklepie, a 12 lat później, w akcie urodzenia Elżbiety jako woźny. Przed wybuchem wojny pracował w Urzędzie Pocztowym nr 2 przy ul.Chłodnej 52
Jest rok 1912. W styczniu R. Scott (jako drugi po Amudsenie) zdobywa biegun południowy, ale zamarza wraz z pozostałymi Brytyjczykami w drodze powrotnej. W kwietniu tonie niezatapialny „Titanic”. W Sztokholmie odbywa się pierwsza olimpiada z udziałem Polaków, reprezentujących wszak dwu zaborców: Rosję (S. Zahorski i K. Rómmel –jeździectwo) i Austro – Węgry (Wł. Ponurski – biegi). W maju umiera Bolesław Prus. Ukazują się: Sienkiewicza „W pustyni i w puszczy” (dotychczas drukowane w odcinkach w kilku gazetach) oraz „Wierna rzeka” Żeromskiego.
Jest rok 1912. W kościele pw. Karola Boremeusza przy Chłodnej w Warszawie, 27-letni Franciszek Kowalczyk chrzci pierworodnego. Nadaje mu imię JAN. Oznajmia – jak zapisano po rosyjsku w akcie urodzenia – iż „urodził się on z jego prawowitej małżonki, Reginy z Kozłowskich, w dniu 24 listopada o 3 rano”. (Warto w tym miejscu dodać, że od najmłodszych lat Jana nazywano… Januszem. Dlatego w wielu wspomnieniach i opracowaniach nt. Powstania występuje pod tym imieniem).
Urodził się na Woli i całe życie związał z tą dzielnicą – naukę, pracę, mieszkanie.
Niewiele wiadomo o młodości Jana. W 1932 r. ukończył Szkołę Handlową Zgromadzenia Kupców m.st. Warszawy przy ul. Waliców 2/4 róg Prostej 14. Szkoła słynęła z bardzo wysokiego poziomu – wykładali późniejsi profesorowie uniwersyteccy, m.in.T. Kotarbiński, L.Krzywicki – tolerancji oraz … olbrzymiego, wzniesionego w 1906 r., gmachu. ( Budynek podpalili Niemcy po zlikwidowaniu getta w 1943 roku. Wypalone i doburzone w 1944 r. mury wznosiły się jeszcze długo po wojnie. Na ich miejscu, na części posesji, postawiono jeden z bloków osiedla Za Żelazną Bramą. Szkoła również nie została reaktywowana).
Rok później otrzymał maturę jako ekstern w Liceum im. St. Batorego w Warszawie.
Następnie odbył służbę wojskową (rocznik 1933/34) – jak podawał – w „Szkole Podchorążych Piechoty w Brześciu nad Bugiem” uzyskując stopień podchorążego rezerwy. (Prawdopodobnie chodzi tu o Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy 30 dywizji piechoty, przy 82 Syberyjskim Pułku Piechoty ). Dostaje przydział do 21 Warszawskiego Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy” stacjonującego w Cytadeli.
Uprzedzając bieg zdarzeń. Są informacje, że w tymże pułku we wrześniu 1939 r. został awansowany do stopnia podporucznika (ale… być może, gdyż brak dokumentów). Nic też nie wiemy o Jego udziale w kampanii wrześniowej.
Po wyjściu z wojska, mając dość trudne warunki rodzinne musiałem pójść do pracy – pisze krótko w życiorysie. Do wybuchu wojny był st. asystentem w oddziale celnym – tego samego Urzędu Pocztowego nr 2 przy Chłodnej 52, w którym zatrudniono ojca.
Okupacja. Trzeba utrzymać rodzinę – pierwszą żonę Alicję i córkę (której imienia nie znamy.) Do Powstania jest współwłaścicielem sklepu rybnego przy Ogrodowej, a później sklepu i warsztatu elektrotechnicznego przy ul. Twardej.
To znakomite, nie budzące podejrzeń, miejsca do konspiracyjnych kontaktów. Od lipca 1940 r. Jan działa bowiem w ZWZ , a od jesieni 1942 znajduje się w oddziale likwidacyjnym Wydziału II Komendy Głównej AK. Przyjmuje pseudonim „Kieł”.
Do jednostki noszącej kryptonim W/993 – W jak Wykonawczy – wprowadza go któryś, z pochodzących z Góry Kalwarii braci Bąk. Dziś już nie wiemy, czy był to słynący z brawury i odwagi Bolesław „Szlak”, czy 3 lata młodszy,a rówieśnik Jana – Leon ps. Doktur. Wszyscy trzej Bąkowie – bo w W/993 służył też najmłodszy (ur.w 1920) Stanisław „Burza” – są kawalerami orderu Virtuti Militari.
Jan był jednym z pierwszych żołnierzy oddziału. Początkowo w patrolu „Zadry”- Czesława Teofilaka, a potem „Sokoła” Bronisława Gwiaździńskiego. Historycy wyliczają – uczestnik akcji bojowych: „Leszcz”, „Europejska”, Rżewicz, Durrfeld, Heller, odbicie więźniów z Mokotowa, Kwaśniewscy, Kurdyński, Uchmański, Paradowski, Lubarski, Leitgeber, Kronnenberg, Ukraińcy, Świerczewski.
Z tych najbardziej znanych i opisanych przypomnijmy – Świerczewski „Gens”, to jeden z trójki agentów gestapo (wraz z Kalksteinem i Blanką Kaczorowską) którzy wydali Komendanta Głównego AK gen. „Grota” St. Roweckiego. Wyrok na „Gensie” wykonano w czerwcu 1944 r.
Mniej znana to akcja „Europejska”. W Biuletynie Informacyjnym AK nr 15 (170) z 15 kwietnia 1943 r., na 1. stronie, bezpośrednio pod winietą, ukazał się komunikat:
W dniu 30.III.1943 r. o godz.15 w Warszawie w cukierni „Europejska” przy ul. Marszłkowskiej patrol bojowy Sił Zbrojnych w kraju zlikwidował dwóch oficerów gestapo, przybyłych z Krakowa ze specjalnym zadaniem. 7.IV.1943 – Kier. Walki Konspiracyjnej.
Powstanie. W/993 zbiera się na Cmentarzu Luterańskim przy Młynarskiej i staje się kompanią „Zemsta” w baonie „Pięść” wchodzącym w skład zgrupowania „Radosław”. Już pierwszego sierpnia ginie dowódca 1 plutonu ppor. Tadeusz Towarnicki „Naprawa” . W pogrzebie „Naprawy”, w asyście idzie też – z charakterystycznym wąsem i białym kapturem -Jan Kowalczyk. Później wraz z kolegami składa trumnę do grobu. Dzięki fotografiom St. Bałuka „Kubusia” z tego pogrzebu, publikowanym w praktycznie wszystkich albumach o Powstaniu, możemy zobaczyć [ zob. foto powyżej] jak „Kieł” wyglądał 3 sierpnia 1944 r.
Po walkach na Woli i Starówce batalion przechodzi kanałami do Śródmieścia.Tam w początkach września z części „Zemsty” powstaje pluton dyspozycyjny – przyjmując od pseudonimu dowódcy nazwę „Kieł”. Patrolują teren między Frascati i Książęcą, odpierają atak czołgów. Wycofani do Instytutu Głuchoniemych przy pl. Trzech Krzyży, 13 września przejmują radziecki zrzut z rusznicami p.panc. z których dzień później likwidują gniazdo ckm na dachu Banku Gospodarstwa Krajowego na rogu Al. Jerozolimskich i Nowego Światu.
Rozkazem Dowódcy AK nr 445 z 22.09.1944 r. „Kieł” awansuje do stopnia porucznika.
Po upadku Powstania Jan trafia do Stalagu X B Sandbostel, skąd zostaje przeniesiony do Oflagu VII A Murnau, w którym 3 maja 1945 r. doczekał wyzwolenia. W piśmie z 1972 r. do Głównej Komisji Weryfikacji Odznaczeń wyjaśnia: będąc w oflagu legitymację AK miałem zaszytą w daszek czapki polowej – stąd pochodzą ślady po maszynie. Nr jeniecki 225 075. Po wyjściu z oflagu zostaje oficerem łącznikowym UNRA. Wraca do kraju 9 lipca 1947 – odnotowano w zaświadczeniu PCK.
Po powrocie pracował w Fabryce Karabinów i Sprawdzianów (w grudniu 1948 r. przemianowanej na Fabrykę Wyrobów Precyzyjnych im. gen. Świerczewskiego) przy ul. Dworskiej 29 (od roku 1950 ul. Kasprzaka). Jest przedstawicielem Biura Zbytu Sprzętu Optycznego i Precyzyjnego w Łodzi. Później przez 10 lat kieruje różnymi działami w Elektromedycznej Spółdzielni Pracy „Elmed” przy Al. Jerozolimskich 59. Następnie przeniósł się, obejmując podobne stanowiska, do Spółdzielni Pracy Sprzętu Medycznego „Nysa”, (później i do dzisiaj „Wamed”) przy ul. Odrowąża 9 w Warszawie. Z „Wamedu” odszedł na emeryturę w 1976 r.
Umiera 8 marca 2001 r. Pochowany został na Cmentarzu Wolskim, przy ul. Wolskiej 180/182 ( kw.46, rząd 4, grób 19), obok swej żony Barbary.
Odznaczony – Krzyżem Virtuti Militari V klasy (rozkaz 512/BP z 2.10.1944, nr krzyża 13143 ), dwukrotnie Krzyżem Walecznych ( rozkaz 123/BP z 4.08.1944 i 526/BP z 28.08.1944) oraz Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (rozkaz 512/BP z 2.10.1944).
Ponownie żonaty – z Barbarą Gryglas (1928-1990). Ma dwie córki, Lucynę (1950 – 2015) zam. Murawską i Ewę (1954) zam. Wolską.
ELŻBIETA KOWALCZYK
Najmłodsza siostra Jana Kowalczyka urodziła się prawie dokładnie 12 lat później, bo 5 listopada 1924 r. Niewiele wiemy o Jej latach szkolnych, nauce, przyjaźniach. Konspiracyjne nazwisko – „Barbara Szymanowska”. Kierowała sekcją sanitariuszek w 12. kompanii WSOP (Wojskowa Służba Ochrony Powstania). Na terenie Śródmieścia była to kompania „Dzik” w batalionach „Iwo – Ostoja”.
6 września cały oddział zebrał się na Wspólnej 10. Rejon pomiędzy ul. Kruczą, a Placem Trzech Krzyży i Hożą, a Wspólną był ostrzeliwany z Pruszkowa przez tzw. działo kolejowe – 600 mm. moździerz „Karl Mörser”.
„Dzik” czyli Tadeusz Okolski w swoim opracowaniu pt. Batalion”Dzik” w powstaniu warszawskim, pisze (s.85) : „9 września pocisk przebił VI i V piętro tego dużego, solidnie zbudowanego domu, i zarył się głęboko w asfalt podwórza… nie eksplodując. Pocisk ten przechodząc przez pokój na V piętrze, gdzie kwaterowały sanitariuszki baonu, zabił je na miejscu samym podmuchem. Były to: „Barbara Szymanowska” (Elżbieta Kowalczyk), „Katarzyna Gruszka” i „Rena Lipna”
I dodaje : „Barbara Szymanowska” pośmiertnie została odznaczona Krzyżem Walecznych za swą postawę w czasie Powstania. Zgłaszała się ona zawsze ochotniczo do najtrudniejszych zadań i wyróżniała się odwagą”.
Mimo poszukiwań, również po wojnie, ciał tych trzech sanitariuszek nie odnaleziono. A prawdziwych nazwisk dwu poległych koleżanek Elżbiety nie poznaliśmy do dziś.
Przez wiele lat po wojnie, w kościele pw. Najświętszego Zbawiciela przy pl. Zbawiciela odprawiano doroczne nabożeństwa żałobne. Kolega – sympatia? Elżbiety ( niestety, nie ustalono dotychczas kim był ) opowiadał, że była bardzo wierząca i w czasie okupacji tam właśnie często oboje przychodzili. To on właśnie inicjował te powojenne nabożeństwa.
Na Murze Pamięci w Muzeum Powstania Warszawskiego w kolumnie 166, w pozycji 34 zapisano: Kowalczyk Elżbieta, Barbara Szymanowska, sanit. – http://www.1944.pl/o_muzeum/o_nas/spis_powstancow/wirtualny_mur_pamieci/list/surname/kowalczyk/name/el%C5%BCbieta/
POTOMNI Jana Kowalczyka „Kła” – w linii prostej
Kowalczyk Jan (1912-2001) x Barbara z d. Gryglas (1928 –1990) 2 córki 1. Lucyna (1950 – 2015) x Ireneusz Murawski 2. Ewa (1954) x Tadeusz Wolski
Wnuki:
Ad 1 – od Lucyny:
1. Małgorzata Murawska (1972) x Wiśniewski Piotr 2. Radosław Murawski (1981)
Ad 2 – od Ewy: 1. Dorota Wolska(1971) x Witkowski Robert 2. Krzysztof Wolski (1978)
Prawnuki: 1. od Lucyny – Wiśniewscy
– dwoje dzieci Małgorzaty z d. Murawskiej i Piotra Wiśniewskiego:
Mateusz (1996) i Szymon (2005);
– jeden syn Radosława Murawskiego i Katarzyny
– Murawski Adam (2011)
2. od Ewy – Witkowscy
dzieci Doroty z d.Wolskiej i Roberta Witkowskiego:
Marcin(1993) i Magdalena (1994)